Dokonywanie zmian w zasadniczym podziale terytorialnym kraju jest obszarem wywołującym wiele napięć i kontrowersji. Model wtórnego kształtowania tego podziału został już trzykrotnie uznany przez Trybunał Konstytucyjny za nieefektywny, niespełniający pokładanych w nim oczekiwań i wymagający pilnej rewizji ustawodawcy.

Charakteryzując obecnie obowiązujące przepisy prawne traktujące o kształtowaniu ustroju terytorialnego w systemie prawa polskiego zwrócić należy w pierwszej kolejności uwagę na specyfikę polskiego modelu, jaką stanowi objęcie tej materii zakresem ustawy zasadniczej. Jest to rozwiązanie niezwykle rzadkie w konstytucjach państw europejskich, spośród których wiele nie zawiera żadnych postanowień w tym zakresie.

Najczęstszymi zmianami w ustroju terytorialnym naszego kraju są niewątpliwie zmiany granic gmin polegające na włączeniu do terytorium jednej gminy części terytorium gminy sąsiedniej. Skala tych zmian jest zróżnicowana – od niewielkich korekt obejmujących pojedyncze działki po zmiany wielkoobszarowe.

Idea powiększenia gminy pokazująca jej aspiracje rozwojowe i jej predyspozycje do pełnienia roli lokalnego lidera, jest niewątpliwie ideą kuszącą. Dodatkowo, realizacja takiej inicjatywy pozwala zapisać się na kartach lokalnej historii, co doskonale wpisuje się w zrozumiałe ambicje samorządowych polityków.

Wprowadzenie standardów co do uzasadnień inicjatyw terytorialnych, niezbędnej dokumentacji przedstawiającej wyniki analiz w zakresie spełnienia przesłanek dokonania zmiany granic, oraz wymogów, co do niezależności ekspertów przeprowadzających takie analizy, przyczyniłoby się do lepszego rozeznania w rzeczywistym stanie prawno-faktycznym, o którego zmianę postuluje podmiot inicjujący procedurę terytorialną.

Niezależnie od oczekiwanej debaty nad koniecznymi zmianami prawnymi w zakresie zasad i trybu dokonywania zmian w zasadniczym podziale terytorialnego kraju, niezbędna jest również zmiana optyki myślenia o roli zmian terytorialnych w polityce rozwoju jst.

O problemach związanych z obecnie obowiązującymi procedurami związanymi ze zmianami granic gminy oraz o możliwościach reformy tych procedur pisze w swojej analizie dr Anna Kudra-Ostrowska.